Tòa án hôn phối Công giáo hoạt động như thế nào?

[nannerl]

Ly hôn là khái niệm xã hội gắn liền với sự tan vỡ hôn nhân. Đối với Giáo hội Công giáo, hôn nhân là bất khả phân ly, nhưng vì một vài nguyên do, cần xác minh xem hôn nhân đó có thực sự thành sự hay không ngay từ đầu. Đó là lý do tồn tại của Tòa án hôn phối, một thiết chế pháp lý thuộc hệ thống Tòa án giáo luật toàn cầu của Giáo hội Công giáo.​

---

Hội thảo cập nhật về tòa án hôn phối tại Giáo tỉnh Hà Nội. Ảnh: tonggiaophanhanoi.org​

Cấu trúc pháp lý nghiêm ngặt​

Theo Giáo luật hiện hành (Bộ Giáo luật 1983), Đức Giám mục là thẩm phán tối cao trong mỗi giáo phận, nhưng thường ủy quyền cho Tòa án cấp I – thường được đặt tại Tòa Giám mục – xử lý các vụ án hôn phối.

Một phiên tòa hôn phối gồm:​

• Chánh án (thường là linh mục có bằng giáo luật),​
• Thẩm phán đoàn gồm 3 người (trừ trường hợp đặc biệt),​
• Bảo vệ dây hôn phối (Defensor vinculi) – người đóng vai trò phản biện để bảo vệ tính thành sự của hôn nhân,​
• Luật sư biện hộ và giám định viên, nếu cần.​

Quy trình điều tra chi tiết​

Quy trình xét xử một vụ án hôn phối bắt đầu bằng việc nộp đơn của một trong hai người – hoặc cả hai – xin tuyên bố hôn nhân vô hiệu. Hồ sơ được Tòa án thẩm định sơ bộ. Nếu có cơ sở, vụ án được thụ lý, mở phiên điều tra với sự tham gia của nhân chứng, phân tích hồ sơ, thậm chí là giám định tâm lý.

Cuối cùng, các thẩm phán sẽ tuyên phán quyết theo đa số:​

• Hôn nhân vô hiệu (null),​
• Hoặc thành sự (valid).​

Sau cải cách thủ tục năm 2015 từ Đức Giáo hoàng Phanxicô trong Tự sắc Mitis Iudex Dominus Iesus, nếu không có kháng cáo, phán quyết cấp I có hiệu lực ngay, không cần phải chuyển tự động sang cấp II như trước.

“Giáo hội cần mục vụ thương xót đối với những người bị thương tổn vì hôn nhân đổ vỡ, đồng thời vẫn tôn trọng sự thật về bí tích,” – trích Tự sắc Mitis Iudex, điều I.

Có nhiều nguyên do khiến cho cuộc hôn nhân trở nên vô hiệu như thiếu ưng thuận tự do: bị ép buộc, đe dọa, hoặc bị lừa dối, thiếu khả năng tâm lý chẳng hạn do rối loạn tâm thần, thiếu trưởng thành,... (Chi tiết xem tại: Khi nào thì hôn nhân Công giáo bị tuyên bố vô hiệu?)

Tại Việt Nam, mỗi giáo phận đều có Tòa án riêng. Những giáo phận lớn như Tổng Giáo phận Sài Gòn, Hà Nội, Huế đều có Tòa án cấp II để xử phúc thẩm. Trung bình mỗi năm, hàng trăm hồ sơ xin tuyên bố hôn nhân vô hiệu được gửi về các Tòa án giáo phận, đặc biệt từ những trường hợp kết hôn do bị ép buộc, thiếu hiểu biết hoặc giả hình.

Chi phí xét xử không cố định và thường không bắt buộc. Tuy nhiên, người xin có thể được mời đóng góp chi phí hành chính. Thời gian trung bình kéo dài 6 đến 18 tháng, tùy độ phức tạp.

Tòa án hôn phối không tuyên "ly dị" như trong pháp luật dân sự. Mục tiêu của Giáo hội là làm sáng tỏ sự thật: một hôn nhân có thực sự thành sự theo chuẩn mực bí tích Công giáo hay không.

Nếu hôn nhân bị tuyên bố vô hiệu, đương sự được tự do lương tâm, có thể tiến tới kết ước hôn phối hợp lệ mới trong Giáo hội – một quyền lợi thiêng liêng nhưng phải đi kèm với sự phân định nghiêm túc.​