Bài học lịch sử: Từ thưởng tiền cho người săn chuột đến thưởng cho người cung cấp thông tin vi phạm giao thông

[Hùng Anh]

Đầu thế kỷ 20, Hà Nội đối mặt với một trong những thách thức lớn nhất về y tế công cộng: dịch hạch lan rộng, được cho là do chuột cống gây ra. Trong nỗ lực kiểm soát dịch bệnh, chính quyền thực dân Pháp đã đưa ra một sáng kiến táo bạo – khuyến khích người dân tham gia bắt chuột bằng cách thưởng tiền cho mỗi đuôi chuột được giao nộp. Ban đầu, chính sách này nhận được sự hưởng ứng mạnh mẽ. Người dân đổ xô đi săn chuột, và số lượng chuột được bắt tăng vọt, khiến chính quyền gặp khó khăn trong việc xử lý. Để khắc phục, họ quyết định chỉ cần nộp đuôi chuột thay vì cả con. Giải pháp này tưởng chừng đơn giản nhưng lại vô tình mở ra một vấn đề nghiêm trọng.​

---

Người dân nhanh chóng nhận ra rằng, việc nuôi chuột để lấy đuôi có thể mang lại lợi nhuận ổn định. Những con chuột bị cắt đuôi vẫn được thả ra, thậm chí còn được bảo tồn để tiếp tục sinh sản. Một số người tận dụng cơ hội này để tạo thành các đường dây cung cấp chuột từ ngoại thành vào nội thành. Điều này dẫn đến một hiện tượng kỳ lạ: chuột không đuôi chạy đầy đường, và dân số chuột không những không giảm mà còn gia tăng. Đỉnh điểm là khi chính quyền phát hiện ra các trang trại nuôi chuột ngay bên ngoài Hà Nội, phục vụ cho "ngành công nghiệp" giao nộp đuôi chuột.

Cuối cùng, chính quyền Pháp buộc phải hủy bỏ chính sách này bằng cách giảm mức thưởng xuống mức không còn hấp dẫn. Tuy nhiên, bài học từ câu chuyện này đã trở thành một minh chứng sống động cho những hạn chế của các chính sách dựa trên động lực tài chính ngắn hạn. Khi phần thưởng trở thành mục tiêu chính, người dân sẽ tìm mọi cách để tối ưu hóa lợi ích, ngay cả khi điều đó đi ngược lại mục tiêu ban đầu của chính sách.

Câu chuyện lịch sử này vẫn còn nguyên giá trị trong bối cảnh hiện đại, nơi nhiều chính sách tương tự được đưa ra với kỳ vọng khuyến khích người dân đóng góp vào các vấn đề xã hội. Ví dụ, chính sách thưởng tiền cho người cung cấp thông tin về vi phạm giao thông được kỳ vọng giúp nâng cao ý thức chấp hành luật lệ. Tuy nhiên, nếu không được thiết kế và giám sát cẩn thận, nó có thể dẫn đến những hệ quả không mong muốn, chẳng hạn như việc cố ý dàn dựng vi phạm để nhận thưởng, hoặc gây mâu thuẫn giữa các cá nhân trong cộng đồng.

Bài học lớn nhất từ sự kiện lịch sử này là bất kỳ chính sách nào cũng cần được xây dựng trên cơ sở thấu hiểu bản chất vấn đề và dự đoán các hành vi phản ứng của con người. Chính sách không chỉ nên tập trung vào giải quyết vấn đề trước mắt mà còn phải có tầm nhìn dài hạn, dự liệu được những biến tướng có thể xảy ra. Một chính sách tốt không chỉ khuyến khích hành động đúng mà còn cần hạn chế khả năng trục lợi, đảm bảo tính công bằng và niềm tin từ cộng đồng.

Câu chuyện thưởng tiền săn chuột là một lời nhắc nhở rằng, nếu không cẩn trọng, ngay cả những sáng kiến xuất phát từ thiện chí cũng có thể dẫn đến những kết cục ngoài mong đợi. Nó kêu gọi sự tỉnh táo trong việc thiết kế và thực thi các chính sách, để mục tiêu ban đầu luôn được duy trì và mang lại giá trị bền vững cho xã hội.​