Cha Francisco de Pina – Người đặt nền móng cho chữ Quốc ngữ

Theo các nhà nghiên cứu, vào đầu thế kỷ 17, tiếng Việt vẫn bị xem là một phương ngữ thiếu hệ thống chữ viết chính thức, trong khi việc học tập, hành chính và thơ ca chủ yếu sử dụng chữ Hán. Chữ Nôm, dù đã xuất hiện, vẫn chưa phản ánh chính xác ngữ âm tiếng Việt. Trong bối cảnh đó, các giáo sĩ phương Tây, đặc biệt là cha Francisco de Pina, đã nhận ra giá trị của tiếng Việt và nỗ lực xây dựng một hệ thống ký tự Latinh hóa nhằm ghi lại ngôn ngữ này một cách chính xác và có hệ thống.​

---

Đôi nét tiểu sử​

Cha Francisco de Pina sinh khoảng năm 1585 tại Guarda, Bồ Đào Nha. Năm 19 tuổi, cha gia nhập Dòng Tên, sau đó sang Goa (Ấn Độ) rồi Trung Quốc để truyền giáo. Năm 1611, cha theo học tại Học viện Macau, chuyên sâu về thần học và ngôn ngữ. Sau khi được thụ phong linh mục vào năm 1617, cha đến Đàng Trong, hoạt động truyền giáo tại Hội An, rồi chuyển đến Nước Mặn và Thanh Chiêm – nơi trở thành trung tâm truyền giáo quan trọng.

Dù chỉ hoạt động tại Việt Nam trong một thời gian ngắn, cha de Pina đã để lại dấu ấn sâu đậm không chỉ trong công cuộc truyền giáo mà còn trong lĩnh vực ngôn ngữ. Với khả năng nói thành thạo tiếng Việt mà không cần phiên dịch, cha đã nghiên cứu sâu về đặc điểm ngữ âm và thanh điệu của tiếng Việt, mở đường cho sự hình thành chữ Quốc ngữ sau này.​

Người tiên phong trong việc Latinh hóa tiếng Việt​

Là Giáo sĩ đầu tiên có ý thức hệ thống hóa cách ghi âm tiếng Việt bằng chữ cái Latinh, cha Francisco de Pina đã đặt nền tảng quan trọng cho chữ Quốc ngữ. Theo Cha Alexandre de Rhodes, chính cha de Pina là người đã hướng dẫn cha cách phát âm tiếng Việt và ghi chép lại bằng chữ Latinh.

Ảnh: Các bản di cảo của Cha Pina​

Cha de Pina sớm nhận ra rằng tiếng Việt là một ngôn ngữ đơn âm và có thanh điệu – điều hoàn toàn khác biệt so với tiếng Bồ Đào Nha hay tiếng Latinh. Do đó, cha đã dành nhiều thời gian nghiên cứu cách ký âm thanh điệu, tạo tiền đề cho hệ thống chữ viết sau này. Ban đầu, các giáo sĩ ghi âm tiếng Việt một cách ngẫu nhiên với những từ như Cecham (Kẻ Chàm), Quamguya (Quảng Nghĩa), Quinin (Qui Nhơn). Tuy nhiên, qua quá trình nghiên cứu, cha de Pina đã phát triển hệ thống phiên âm có quy tắc, gần gũi hơn với chữ Quốc ngữ hiện nay.

Một phát hiện quan trọng vào năm 2018 tại Lisbon (Bồ Đào Nha) cho thấy, cha de Pina thậm chí đã sử dụng các "khung nhạc" để thể hiện dấu thanh của tiếng Việt, tạo tiền đề cho hệ thống dấu sắc, huyền, hỏi, ngã, nặng. Cách tiếp cận mang đậm tính âm nhạc này giúp phản ánh chính xác ngữ âm của tiếng Việt – điều mà các giáo sĩ Pháp sau này gặp nhiều hạn chế do hệ thống chữ viết của họ không có dấu.

Ảnh: Tập di cảo của Francesco de Pina lưu giữ tại Thư viện Hoàng gia Bồ Đào Nha
​

Trong số các tài liệu còn lại, cha de Pina đã ghi chép nhiều từ tiếng Việt với độ chính xác cao, từ những cách diễn đạt đơn giản như "chớ đi", "đừng làm" đến những cụm phức tạp hơn như "bán bạo nheo" (bán bao nhiêu), "bao mlớn" (bao lớn). Những ghi chép này cho thấy cha đã đạt đến một trình độ ghi âm tiếng Việt rất gần với chữ Quốc ngữ hiện đại.​

Di sản để lại​

Cha Francisco de Pina không chỉ là người tiên phong trong việc ghi âm tiếng Việt bằng chữ Latinh mà còn là người đặt nền móng vững chắc cho sự phát triển của chữ Quốc ngữ. Nhờ những nỗ lực tiên phong của cha, tiếng Việt dần thoát khỏi sự phụ thuộc vào chữ Hán và chữ Nôm, mở ra một kỷ nguyên mới cho văn hóa và giáo dục Việt Nam.

Ngày 15/12/1625, cha Francisco de Pina qua đời do đuối nước tại vùng biển Quảng Nam. Dù ra đi khi công trình còn dang dở, cha đã để lại một di sản bất hủ – đặt viên gạch đầu tiên cho chữ Quốc ngữ, một hệ thống chữ viết đã trở thành nền tảng cho tiếng Việt hiện đại.​